Танаков Виталий 21.12.2020.
Кызытсе жапыште кугыжаныш виктем пеш кугу нелылыкыш пурен, огыт шинче, мом ышташ, куш пураш. Кугыжаныш виктем тиде кризис гычын лектын ок керт, тудын жапше эртен.Ушан-шотан айдеме-влак, кугу он-влак, шанчызе-влак кычалыт, шымлат у корным айдемылан ошкылаш. Пален лийза, нуно огыт шинче, нунын ӧртышт начаррак, ӱнарышт уке у корныш шогалаш. Айдемым, уло тӱня калыкым у корнышко шогалтен кертеш марий йӱла веле, кудым пуэн мыланна Ош Кугу Юмо. Марий йылмыште, марий йӱлаште уло Юмын шинчымаш. Тиде шинчымашым ужын, лудын моштыман, тыге тиде шинчымаш почылтеш.
Юмын шинчымаш почылтмо почеш мый, Йошкар-Ола онаеҥ Яраҥ кудемысе онаеҥ Танакын Евсен Васлин Каврин Павлын Мтрин эргыже Виталий, марий он онаеҥ дек каҥашышке лектам.
Ужыда, кугыжаныш уло тӱняште шалана (Сирий, Ирак, Сомали, Ливий, Белоруссий, Киргизстан). Тиде тӱҥалтыш веле – чыла калык вонча еш – родо-тукым родовой виктемышке. А ме, марий калык, тиде родовой виктем, Юмын пуымо чын виктем гычын.
Марий еҥ ончылно, марий калык ончылно шогалын йодыш: мом ышташ, кузе илаш, кушко каяш, кӧлан эҥерташ.
Марий йылмым, марий тӱвырам пытарат, марий юллалан эн чот чаракым шындат – марий калыкым тиде ош тӱня дечын кошартен, поктен колтынешт. Марий ял иземын толеш, марийлан Марий кундемыште паша вер уке, Марий Элыште чылажымат йот тӱвыра, йот йылме шӱкен луктеш.
Мом ыштыман марий калыклан кызытсе саманыште – ончаш, шонаш, шымлаш, тунемаш мемнан илыш вожнам.
Мемнан илыш вий – родо-тукымышто, илыш йӱлаште. Йот калыкын тӱҥ вийже – кугыжанышыште (Государствыште). Курым-курымла мучко кок виктем тавадаҥ кучедал шога: 1. Еш родо-тукым виктем – онаеҥ, он вуйлатыме дене. 2. Кугыжаныш виктем (государство) – кугыжа (царь, президент, хан) да тудын йыр пӧрдшӧ кулыш (дворян, князь, граф-влак). Ойырлен онал. Мыланна, марийлан, родо-тукым виктемым угыч нӧлталаш кызыт куштылго.
Тиде сомылым марий он шуктен шогат — эн ончыч корнышко шогале марий самырык «У вий» ушем. Вара чумыргыш «Марий ушем». «Марий ушемын» йолӱмбак шогалмыж годымак тудым осал тушман вий шалаташ тӱҥале. Шалаташ шонымо дене, йоҥылыш корныш колташ шонымо дене почеве «Кугезе мландым». Но Ош Кугу Юмо мыланна полшен. «Кугезе мланде» йытыон шонышо тале марий-влак поген кертын улыт «Онаеҥ ушемым». Марий калыкын онаеҥже-влак эре лийын улыт, но погыным эртарен, ушемышке поген – онаеҥ каҥашым чумырен кертын «Кугезе мландын» марий он-шамыч. Кызыт онаеҥ каҥаш уло, но нуно, кугыжаныш пелен пызнен, чытырен шинчат.
Жап толын тале марийлан, тале онлан Он Каҥашым чумыраш.
Кӧ тиде он каҥашышке пурен кертеш?
Он каҥаш вуйверым сайлаш лиеш родо-тукым погынышто («съезд родов») – эн пагалыме, ушан-шотан тале марий-влакым.
Могай ийготан, кунар лийшаш вуйверыште, он-влак чыла погынымаште рашемдат да пеҥгыдемдат. Кызыт, осал вий ваҥен шогымо жапыште, сайлымаш ок лий. Ужыда, сайлыме мом ончыкта, могай кучедалмаш кая, кузе «Марий ушемым» лунчыртат, кузе Мер Каҥашышке нимолан йӧрдымӧ еҥ-влакым пуртен шынденыт. Он каҥаш тыгай ок лий. Ме шагал лийына, но тале лийына. Кызытеш тӱҥалтыш жапыште шкенан толкынышко (движение) чылаштым пуртена – изижге-кугужге, ӱдырамашге-пӧръеҥге.
Онаеҥ каҥаш калыкын кумылжым нӧлтен шогышаш, ончык илыш нерген шонышаш, мом ышташ кызытсе жапыште. А «Он каҥаш» «Онаеҥ каҥашын» шонымыжым, пунчалжым илышыш пуртышаш.
Шке ужыда, Россий виктем кризисыш пурен. Марий калыклан тыгай жапыште кузе лияш, мом ышташ? Мый шонем, марий кум йылмым палышаш: марий, суас да немыч йылмым. Суас йылме вожым налын фарси чи ожнысо йылме пушеҥге гыч. Гермен Вирт – немыч философ. Ойлымо почеш чи ожно Европышто кок калык веле илен: фризы (немычын кугезышт) да финда (марийын). Демограф-влак ойлат: синтетический йылме пыта (руш, англичан, француз)
